چالش‌های ژئوپلتیک خاورمیانه

چالش‌های ژئوپلتیک خاورمیانه

چالش‌های ژئوپلتیک خاورمیانه. محکومیت حمله اسرائیل به ایران توسط عربستان سعودی، تحولی قابل تأمل در معادلات پیچیده خاورمیانه به شمار می‌رود. این موضع‌گیری که در ظاهر متناقض با روند نزدیکی تدریجی ریاض و تل‌آویو در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد، به واکاوی دقیق و همه‌جانبه نیازمند است. در این گزارش، به بررسی ابعاد مختلف این تصمیم استراتژیک عربستان سعودی می‌پردازیم.

پویایی‌های ژئوپلیتیک منطقه‌ای

خاورمیانه همواره صحنه تعاملات پیچیده و گاه متناقض میان قدرت‌های منطقه‌ای بوده است. عربستان سعودی به عنوان یکی از بازیگران کلیدی این منطقه، در سال‌های اخیر استراتژی چندوجهی را در پیش گرفته است.

از یک سو، این کشور تلاش می‌کند تا موقعیت خود را به عنوان رهبر جهان عرب و اسلام تقویت کند، و از سوی دیگر، به دنبال ایفای نقشی سازنده در معادلات منطقه‌ای است. در این میان، روابط با اسرائیل و ایران، دو محور اصلی سیاست خارجی عربستان را تشکیل می‌دهند.

تناقضات در مواضع کشورهای عربی

افشای محتوای دیدارهای محرمانه مقامات عربی با وزیر امور خارجه آمریکا پس از حوادث ۷ اکتبر ۲۰۲۳، پرده از پیچیدگی‌های پنهان در سیاست خارجی کشورهای عربی برمی‌دارد.

در حالی که این کشورها در ظاهر از حقوق فلسطینیان دفاع می‌کنند، در پشت درهای بسته موضعی کاملاً متفاوت داشته‌اند.

برای مثال، مقامات عربستان سعودی در دیدارهای محرمانه، حماس را شاخه‌ای از اخوان‌المسلمین و گروهی تروریستی معرفی کرده‌اند که نه تنها تهدیدی برای اسرائیل، بلکه خطری برای رهبران عرب نیز محسوب می‌شود.

این دوگانگی در مواضع، بیانگر شکاف عمیق میان سیاست‌های اعلامی و اعمالی کشورهای عربی است.

افشاگری‌های کتاب باب وودوارد نشان می‌دهد که محمد بن سلمان در دیدار اولیه با آنتونی بلینکن، وزیر أمور خارجه امریکا، پس از حوادث ۷ اکتبر، صرفاً «ناپدید شدن مشکلات» را خواستار بود.

در همین دیدار، او تأکید کرد که روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل نمرده است، اما در شرایط فعلی امکان پیشروی وجود ندارد.

این موضع‌گیری محتاطانه با واکنش‌های سایر رهبران عرب همخوانی داشت؛ برای مثال، رئیس‌جمهوری مصر تنها بر حفظ توافق صلح ۱۹۷۹ و جلوگیری از آوارگی فلسطینیان به مصر تمرکز داشت. 

تحول در روابط عربستان و اسرائیل

در دهه‌های گذشته، روابط عربستان و اسرائیل با تنش‌های ایدئولوژیک و سیاسی همراه بوده است.

با این حال، ظهور تهدیدات مشترک، به‌ویژه آنچه دو طرف از آن به عنوان خطر گسترش نفوذ ایران یاد می‌کنند، زمینه‌ساز نوعی همگرایی تدریجی میان ریاض و تل‌آویو شده است.

این همگرایی اگرچه هنوز به سطح روابط رسمی و علنی نرسیده، اما در قالب همکاری‌های اطلاعاتی و امنیتی پنهان جریان دارد.

ملاحظات داخلی و افکار عمومی

یکی از مهم‌ترین عواملی که بر سیاست خارجی عربستان تأثیر می‌گذارد، ملاحظات داخلی و افکار عمومی است. جامعه عربستان، همچون بسیاری از جوامع عربی، نگاه مثبتی به اسرائیل ندارد و مسئله فلسطین همچنان یکی از دغدغه‌های اصلی مردم این کشور است.

از این رو، دولت سعودی ناگزیر است در موضع‌گیری‌های خود، این حساسیت‌ها را در نظر بگیرد.

محکومیت حمله اسرائیل به ایران و همچنین حمایت از تشکیل دولت فلسطینی را می‌توان در همین چارچوب تحلیل کرد. 

چشم‌انداز ۲۰۳۰ و تصویر بین‌المللی عربستان

برنامه اصلاحات اجتماعی و اقتصادی عربستان موسوم به چشم‌انداز ۲۰۳۰، محور اصلی استراتژی محمد بن سلمان برای آینده این کشور است.

در دیدار ژانویه ۲۰۲۴ در العلا، ولیعهد سعودی صراحتاً اعلام کرد که مایل است روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل را «به صورت فوری» و در راستای تحقق اهداف چشم‌انداز ۲۰۳۰ پیش ببرد.

این برنامه که با هدف متنوع‌سازی اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت طراحی شده، به جلب سرمایه‌گذاری خارجی و همکاری‌های بین‌المللی گسترده نیازمند است.

با این حال، تنش‌های منطقه‌ای و به‌ویژه درگیری‌های پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳، چالش‌های جدی برای پیشبرد این برنامه ایجاد کرده است.

در دیدارهای اولیه پس از این حوادث، محمد بن سلمان خواستار «ناپدید شدن مشکلات» بود و تأکید داشت که گرچه روند عادی‌سازی روابط با اسرائیل متوقف نشده، اما در شرایط فعلی امکان پیشروی وجود ندارد. این موضع‌گیری نشان می‌دهد که رهبران سعودی به خوبی از تأثیر تحولات منطقه‌ای بر اهداف توسعه‌ای خود آگاه هستند.

در راستای تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰، عربستان تلاش می‌کند تا تصویری معتدل و مسئولیت‌پذیر از خود در عرصه جهانی ارائه دهد. همین رویکرد است که باعث شده این کشور دو پیش‌شرط اساسی برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل مطرح کند: برقراری آرامش در غزه و ترسیم مسیری روشن به سوی تشکیل دولت فلسطینی. این شروط نشان می‌دهد که عربستان سعودی در مسیر تحقق اهداف توسعه‌ای خود، نمی‌تواند و نمی‌خواهد نسبت به مسائل منطقه‌ای بی‌تفاوت باشد.

نقش‌آفرینی منطقه‌ای و جایگاه بین‌المللی

عربستان سعودی در تلاش است تا نقش خود را در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی ارتقا دهد. این کشور که زمانی صرفاً به عنوان یک قدرت نفتی شناخته می‌شد، اکنون خواهان ایفای نقشی فعال‌تر در حل و فصل مناقشات منطقه‌ای است. موضع‌گیری در قبال حمله اسرائیل به ایران را می‌توان در راستای این استراتژی کلان ارزیابی کرد.

چشم‌انداز عادی‌سازی روابط

بحث عادی‌سازی روابط میان عربستان و اسرائیل، یکی از محوری‌ترین موضوعات در تحولات اخیر خاورمیانه بوده است. واکنش عربستان سعودی به حملات گسترده نیروی هوایی اسرائیل به تأسیسات نظامی ایران، نشان‌دهنده پیچیدگی روابط در حال تحول میان ریاض و تل‌آویو است.

وزارت امور خارجه عربستان در بیانیه‌ای محتاطانه، ضمن محکوم کردن حمله به خاک ایران، خواستار توقف تنش‌های منطقه‌ای شد. عدم اشاره مستقیم به اسرائیل در این بیانیه، نشان‌دهنده تغییر رویکرد دیپلماتیک ریاض در مقایسه با دهه گذشته است.

در زمینه سیاست توازن قوای منطقه‌ای، عربستان رویکردی دوگانه را در پیش گرفته است.

در حالی که این کشور در جریان حمله ایران به اسرائیل به یاری تل‌آویو شتافت، اخیراً نزدیکی روابط ریاض و تهران را شاهد بوده‌ایم.

دیدار وزیر امور خارجه جدید ایران با محمد بن سلمان در ریاض، نشان‌دهنده تلاش ایران برای نزدیکی به کشورهای عربی و منزوی کردن اسرائیل است.

نقش محمد بن سلمان در این میان حائز اهمیت است. ولیعهد جوان و آینده‌نگر عربستان، در مقایسه با پیشینیان خود، رویکرد متفاوتی نسبت به مسئله فلسطین دارد. به نقل از منابع آگاه، وی در ژانویه به آنتونی بلینکن گفته است که شخصاً اهمیت کمتری به مسئله فلسطین می‌دهد.

برنامه بن سلمان برای مدرنیزه کردن عربستان و کاهش وابستگی به نفت، امیدها را برای عادی‌سازی روابط با اسرائیل افزایش داده است.

با این حال، عربستان رسماً هرگونه توافق عادی‌سازی با اسرائیل را منوط به حل مناقشه اسرائیل-فلسطین کرده است.

کارشناسان اسرائیلی هشدار می‌دهند که تمرکز عربستان بر نزدیکی به ایران می‌تواند اتحادی را تضعیف کند که پتانسیل تأمین ثبات بلندمدت در منطقه را دارد.  در نهایت، عربستان سعودی در نقطه عطفی تاریخی قرار دارد.

به باور کارشناسان سعودی و مشاوران بن سلمان همکاری با اسرائیل می‌تواند فرصت‌های اقتصادی، امنیتی و تکنولوژیک قابل توجهی را برای ریاض به همراه داشته باشد.

تصمیم نهایی عربستان سعودی در مورد روابط با اسرائیل، نه تنها بر آینده روابط دوجانبه، بلکه بر معادلات کل منطقه خاورمیانه تأثیرگذار خواهد بود.

نتیجه‌گیری

محکومیت حمله اسرائیل به ایران از سوی عربستان سعودی را باید در چارچوب استراتژی کلان این کشور در منطقه و عرصه بین‌المللی تحلیل کرد. این موضع‌گیری، انعکاس‌دهنده پیچیدگی‌های سیاست خارجی در خاورمیانه و تلاش عربستان برای حفظ توازن میان منافع متعارض است.

در شرایط کنونی، عربستان سعودی در تلاش است تا ضمن حفظ موقعیت خود به عنوان یک قدرت منطقه‌ای، زمینه را برای ایفای نقشی سازنده‌تر در معادلات بین‌المللی فراهم کند.

این رویکرد اگرچه ممکن است در کوتاه‌مدت با چالش‌هایی همراه باشد، اما می‌تواند در درازمدت به تقویت جایگاه عربستان در نظام بین‌الملل خدمت خواهد کرد.