همسایگان در فکر فتح فضا
از نفت تا فضا: تنوع اقتصادی در منطقه خاورمیانه
کشورهای خاورمیانه به سرعت در حال سرمایه‌گذاری در فضا هستند تا از آن برای پشتیبانی از تنوع اقتصادی، امنیت ملی و رقابت‌پذیری جهانی استفاده کنند.
بعد از دهه‌ها مشارکت کم و ناهماهنگ، کشورهای خاورمیانه در حال بازنگری در رویکرد خود نسبت به فضا هستند، با این هدف که از فرصت‌های ارائه‌شده توسط بخش فضایی که در حال گسترش و تحول است، بهره‌برداری کنند.
در تنها چند سال، خاورمیانه به یکی از پویاترین مناطق جهان در بخش فضا تبدیل شده است، به‌طوری که دولت‌های این منطقه فضا را به عنوان یکی از اجزای مهم استراتژی‌های تنوع اقتصادی و اجتماعی خود در مدت زمان کوتاهی وارد کرده‌اند.
پارادایم‌ها و سلسله‌مراتب جدید فضایی
صنعت هوا و فضا از صنعتی که همواره در اختیار تعداد معدودی از کشورهای غالب و کنسرسیوم‌های بزرگ با فناوری‌های پیچیده بود، به عصر رقابت شدید تبدیل شده است. یک سری از اختلالات اقتصادی و فناوری بی‌سابقه که به طور همزمان رخ می‌دهند، که به طور معمول به آن‌ها “فضای جدید” گفته می‌شود، بنیان‌های این بخش را تکان داده و آن را به روی تعداد بیشتری از بازیگران جدید باز کرده است. این اختلالات اخیر، با بهره‌برداری از نوآوری‌ها در فناوری‌های دیجیتال و تجاری، توانسته‌اند راه‌حل‌ها و مدل‌های کسب‌وکار جدیدی را در سراسر زنجیره ارزش فضایی توسعه دهند.
به موازات آن، چشم انداز سازمانی جهانی به طور اساسی تغییر کرده است، به طوری که کشورهای بیشتری برنامه های فضایی خود را با هدف ایجاد مزایای اجتماعی-اقتصادی، توسعه قابلیت های حاکمیتی برای کاهش وابستگی خارجی، تحریک نوآوری های تکنولوژیکی و ایجاد اکوسیستم داخلی خود راه اندازی کردند. به گفته شرکت شرکت مشاوره‌ای نوواسپیس( Novaspace)، هدف اصلی این استراتژی، تصاحب سهمی از اقتصاد فضایی در حال گسترش است که حدود ۵۵۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ تخمین زده می شود. این تحولات فرصت‌های بزرگی را برای کشورهای خاورمیانه فراهم می‌آورد تا به طور مؤثر به چالش‌های ملی، منطقه‌ای و جهانی فزاینده پاسخ دهند.
فضا به عنوان یک عامل کلیدی در تحقق آرمان‌های ملی
بیشتر دولت‌های منطقه برنامه‌ها و استراتژی‌های ملی بلندپروازانه‌ای تعریف کرده‌اند که هدف آن‌ها سازماندهی تحولات اقتصادی و اجتماعی خود در طی ۱۰ تا ۲۰ سال آینده است. این برنامه‌های ملی (مانند، به عنوان نمونه، چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی، “ما امارات ۲۰۳۱”، چشم‌انداز ۲۰۳۰ قطر و چشم‌انداز ۲۰۴۰ عمان) اهداف مشترکی دارند که شامل تنوع‌بخشی به اقتصادهای ملی از وابستگی به سوخت‌های فسیلی، ترویج جامعه‌ای مبتنی بر دانش، ساخت ظرفیت‌های محلی و تشویق سرمایه‌گذاری خصوصی می‌شود. فضا به عنوان یک عامل کلیدی در تحقق این آرمان‌های ملی در نظر گرفته می‌شود، که این امر توضیح‌دهندهٔ تکامل سریع استراتژی‌های فضایی ملی و سرمایه‌گذاری‌های مرتبط در منطقه است.
این رویکرد جدید به فضا در اتخاذ متوالی سیاست‌ها و استراتژی‌های فضایی جدید در بسیاری از کشورهای منطقه منعکس شده است که از طریق آن دولت‌ها جاه‌طلبی‌ها و نقشه راه خود را برای بخش فضایی ملی خود تأیید می‌کنند. در طول هشت سال گذشته، دست‌کم هفت استراتژی جدید فضایی ملی تصویب شده است: الجزایر (۲۰۱۷)، امارات (۲۰۱۷)، بحرین (۲۰۱۹)، مصر (۲۰۲۰)، ترکیه (۲۰۲۱)، عمان (۲۰۲۳) و به زودی عربستان سعودی. به‌عنوان یک نتیجه منطقی، بسیاری از کشورهای خاورمیانه نظارت بر فعالیت‌های فضایی خود را مورد بازبینی قرار داده‌اند تا تصمیم‌گیری را بهبود بخشند و کارایی برنامه‌های خود را بهینه کنند. بیشتر آن‌ها تصمیم گرفته‌اند تا یک آژانس فضایی ملی ایجاد کنند، مانند امارات متحده عربی، ترکیه، مصر و عربستان سعودی، که گاهی با مراکز تحقیق و توسعه فضایی تاریخی هم‌زیستی دارند و اختیارات خود را در مدیریت فعالیت‌های فضایی ملی به اشتراک می‌گذارند.
ادعای جاه طلبی های جدید فضایی ملی در سال‌های اخیر با افزایش قابل توجهی در سرمایه‌گذاری عمومی در برنامه‌های فضایی منطقه همراه بوده است. در طول ۲۰ سال گذشته، هزینه‌های دولتی در بخش فضا در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا از رقم نسبتاً حاشیه‌ای ۹۰ میلیون دلار در سال ۲۰۰۴، زمانی که اسرائیل تنها کشور دارای برنامه فضایی سازمان یافته بود، به ۱.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است که در دوازده کشور پراکنده شده است، شش کشور از آن‌ها بیش از ۱۰۰ میلیون دلار در بخش فضا سرمایه‌گذاری می‌کنند (برنامه‌های فضایی دولتی، ویرایش بیست و سوم، نوواسپیس). این رشد در سرمایه‌گذاری عمومی قرار است در سال‌های آینده ادامه یابد تا برنامه‌های روزافزون بلندپروازانه‌ای را تأمین مالی کند که به استانداردهای کشورهای پیشگام در عرصه فضا نزدیک می‌شود.
اولویت‌های برنامه‌ای متناسب برای برآورده کردن آرمان‌های متنوع
برنامه‌ها و اولویت‌ها به جاه طلبی های ملی بستگی دارند. برخی کشورها ممکن است رویکردی بسیار عملیاتی به فضا اتخاذ کنند و عمدتاً در توسعه کاربردهای ماهواره‌ای سرمایه‌گذاری کنند (همچون عمان و قطر که عمدتاً بر مشاهدات زمین و ارتباطات ماهواره‌ای برای اهداف دوگانه تمرکز دارند). برای بلندپروازترین کشورها، به ویژه امارات متحده عربی و عربستان سعودی، اعتبار ملی، رهبری منطقه‌ای و الهام‌بخشی, از عوامل کلیدی هستند که سرمایه‌گذاری‌ها را در تمام بخش‌های فضا، از جمله علاوه بر کاربردهای ماهواره‌ای، در اکتشاف فضا، دسترسی به فضا و پروازهای فضایی سرنشین‌دار هدایت می‌کنند؛ اموری که به طور سنتی میدان بازی کشورهای فضانورد بوده‌اند.
امنیت ملی و دفاع از ارکان مشترک استراتژی‌های فضایی ملی هستند که امروز بیش از ۴۰٪ از سرمایه‌گذاری‌های دولتی در بخش فضا در منطقه را شامل می‌شوند: در یک محیط ژئوپولیتیکی پرتنش، کشورها به طور فعال در حال پیشبرد توسعه دارایی‌های امنیتی مبتنی بر فضا برای حفظ منافع خود هستند.
توسعه صنعت فضایی ملی: یک چالش عمده مشترک
از جمله چالش‌های عمده‌ای که هر کشور جدید در زمینه فضا با آن مواجه است، بومی‌سازی توانمندی‌های ملی پشتیبانی‌شده توسط یک اکوسیستم فضایی ملی پایدار و رقابتی، بی‌شک بزرگ‌ترین و دشوارترین چالش است. بخش‌های فضایی ملی منطقه اغلب به‌طور قوی در نهادهای دولتی استقرار یافته و تحت تأثیر نهادهای عمومی هستند که بیشتر بر قابلیت‌های مربوط به فضا با توجه به ابتکارات گذشته (مراکز تحقیق و توسعه ملی، دانشگاه‌ها، مؤسسات علمی و …) متمرکز شده‌اند. در نتیجه، بیشتر کشورها به تحولی عمیق در صنعت فضایی ملی خود پرداخته‌اند، با تأسیس قهرمانان ملی به‌عنوان موتورهای محرک، ایجاد صندوق‌های فضایی و برنامه‌های شتاب‌دهی برای کمک به ظهور استارت‌آپ‌ها، و ترویج سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی (FDI) و شراکت‌های بین‌المللی. در این راستا، تأسیس اخیر گروه نئو اسپیس در عربستان سعودی و ظهور اسپیس۴۲ و اج (edge) در امارات به‌عنوان قهرمانان ملی، بازتاب‌دهنده تکامل سریع اکوسیستم فضایی خاورمیانه و تمایل به مشاهده این غول‌های فضایی ملی به‌عنوان کاتالیزورهایی برای توسعه توانمندی‌های فضایی ملی است.
دنبال کردن آرمان‌های فضایی یک مسیر طولانی است که نیازمند ثبات و پشتکار در بلندمدت است. هرچند که تزریق سریع منابع مالی ممکن است روند این فرآیند را تسریع کند، اما توسعه توانمندی‌ها، ساخت اکوسیستم و بهره‌برداری از منافع اقتصادی، اجتماعی، فناوری و استراتژیک از فضا زمان‌بر است. منطقه در دهه گذشته شاهد تحولات سریع و چشمگیری بوده است، به لطف استراتژی‌ها و برنامه‌های سرمایه‌گذاری جدید، اما تنها با گذشت زمان می‌توانیم نتایج آن‌ها را ببینیم. تحول سریع و رادیکال بخش فضایی جهانی به وضوح فرصتی را برای بازیگران خاورمیانه‌ای فراهم می‌کند. با این حال، این فرصت به دلیل یک مرحله ادغام قابل توجهی که نهادهای جهانی در این بخش را وادار می کند تا استراتژی های خود را دوباره تنظیم کنند، به سرعت در حال کاهش است.در حال حاضر، منطقه در نقطه عطفی حساس قرار دارد که نیازمند ترکیب دقیق عواملی برای آینده خود در فضا است: یک دیدگاه سنجیده همراه با اقدام سریع.
English
View this article in English
